Người ta bảo: đàn ông ra đường làm vua, về nhà làm tớ. Căn bệnh “nể vợ” có lẽ ăn sâu từ gốc gác ADN của tổ tiên loài người nên ở đâu trên thế giới, cái tôn ti trật tự đó luôn được tôn trọng. Jay Z không phải ngoại lệ gì. Nhưng khi anh lỡ tay cắm sừng cô vợ thuộc hàng hot nhất làng âm nhạc thì 99 cái vấn đề mà anh rapper này mắc phải không bằng một phần nhỏ việc làm sao để gỡ rối biến cố lớn trong gia đình lần này.
Trong bản clip trích xuất từ camera thang máy ghi lại cảnh Solange thượng cẳng chân hạ cẳng tay với Jay Z, dù không có âm thanh nhưng mọi người đều cảm nhận một bầu không khí chật hẹp căng thẳng. Chưa bao giờ chiếc thang máy lại có cảm giác di chuyển chậm đến thế. Sau vụ việc đó, Beyonce không đăng đàn thông tin gì. Cả hai nhân vật chính trong clip đó, Jay Z và Solange cũng đều im lặng. Khi mà Bey bắt đầu ám chỉ vụ việc trong album Lemonade, mọi người đều nghĩ tới một kết cục không tránh khỏi: một vụ ly dị, vẫn thường thấy với bao cặp đôi Hollywood khác.
Vì thế thứ tôi không ngờ tới là cách xử lý vấn đề rất khéo của Jay Z. Người ta nói vợ đã lên tiếng (qua album đầy trách móc Lemonade) thì chồng phải trả lời (qua album 4:44). Nhưng điều không ai ngờ là họ một ngày được nghe Jay Z rap những lời đầy chất tự sự như vậy. **** Mở đầu bài “Kill Jay Z”, track đầu tiên của album 4:44, Jay rap: “Kill Jay Z, they'll never love you /You'll never be enough, let's just keep it real, Jay Z / Fuck Jay Z, I mean, you shot your own brother / How can we know if we can trust Jay Z?”
Jay lớn lên trong con phố nghèo ở New York. Thời kỳ những năm 1980 khi tệ nạn ma tuý đẩy lên đỉnh điểm, nạn bạo lực giữa các băng nhóm ngày một tăng cao. Không tránh khỏi những cám dỗ của đồng tiền để bươn trải qua sự nghèo đói, Jay từ thuở niên thiếu đã giao du với băng nhóm. Bản tính bạo lực ăn vào máu khiến Jay từng nổ súng bắn bị thương ông anh mình khi bị lấy mất đồ trang sức. Lúc đó Jay mới 12 tuổi. Lên cấp 3, quay đi quay lại, anh cũng bỏ học để buôn mai thuý. Nhưng sự nghiệp buôn bán này không đơn giản chút nào. Trong bài rap “U Don’t Know” ở album đầu tay Reasonable Doubt (1996), Jay tả chân thực khung cảnh những con phố xóm liều lúc đó: “I'm from the streets where the hood could swallow 'em / And bullets'll follow 'em / And there's so much coke that you could run the slalom / And cops comb this shit top to bottom / And say that we are prone to violence, but it's home sweet home / Where personalities clash and chrome meets chrome / The coke prices up and down like it's Wall Street, holmes / But this is worse than the Dow Jones, your brains are now blown / All over that brown Brougham, one slip, you are now gone”.
Từ những băng đảng đông tới mức có thể “nuốt chửng” cả khu phố, đến những “đường đạn” thi thoảng bay ngang qua. Từ lượng “bột trắng” trao tay quá nhiều đủ để xây một khu “trượt tuyết”, đến việc lũ “cớm” liên tục đi tuần từ trên xuống dưới. Từ tỷ lệ bạo lực xảy ra rất cao trong khu cộng động người da màu, đến việc nổ súng “chrome to chrome” có thể xảy ra ngay gần nhà “home sweet home” chỉ vì một vụ cãi vã nhỏ. Giá “bột trắng” thì lên xuống như thị trường chứng khoán phố Walls, nhưng khác với mấy cái chỉ số Dow Jones là chỉ với một sai sót nhỏ, những kẻ mua bán có thể bị bắn toét não.
Bằng lời lẽ thông minh, sáng tạo, Reasonable Doubt kể nhiều khía cạnh của cuộc đời băng đảng trước đây của Jay. Ở tác phẩm đầu tay được đánh giá thuộc hàng kinh điển này, Jay chứng tỏ kỹ thuật rap điêu luyện như một chuyên nghiệp lâu năm. Anh có lối flow biến tấu jazzy, lúc nhanh, lúc chậm, lúc như tự thuật, giống cái nick name mà từ đó nghệ danh “Jay Z” được tạo ra. Anh có kỹ thuật gieo vần đa âm sáng tạo thông minh. Nhưng quan trọng nhất là phần lời chia sẻ rất thật của Jay. Ở track cuối cùng, “Regrets” trong Reasonable Doubt, Jay trút hết bầu tâm sự về những điều hối tiếc của anh với con đường mà anh đã chọn. “My mom's cryin', because her insides are dyin' / Her son tryin' her patience, keep her heart racin' / A million beats a minute, I know I push you to your limit / But it's this game Love, I'm caught up all in it”
Jay hiểu sự âu lo của bà mẹ có cậu con trai hàng ngày đối mặt với hiểm nguy. Nhưng anh đã dấn quá sâu vào con đường này, cho đến một ngày Jay nhận ra cái thứ luật đường phố có thể đẩy anh đến tình huống tiến thoái lưỡng nan, hoặc mất mạng hoặc vào khám: “My hand got this pistol shakin' / ‘Cause I sense danger like Camp Crystal Lake and / Don't wanna shoot him, but I got him / Trapped, within this infrared dot / About to hot him and hit rock bottom / No answers to these trick questions, no time, shit's stressin' / My life found I got to live for the right now / Time waits for no man, can't turn back the hands / Once it's too late, gotta learn to live with regrets”
Đây có lẽ là hồi chuông cảnh tỉnh với Jay. Hình ảnh ẩn dụ đa nghĩa mà Jay sử dụng ở đây cực đắt. “Time waits for no man, can't turn back the hands” vừa tượng trưng việc trong hoàn cảnh sinh tử, anh không được phép chần chừ, không thể rút tay khỏi cò súng; vừa tượng trưng việc đã đến lúc Jay phải rút chân khỏi công việc này vì anh sẽ không bao giờ có thể quay ngược được thời gian. Jay Z đã từng bị bắn 3 lần trong quãng thời gian buôn bán thứ hàng cấm này. Vì thế anh quyết không thể để sau này sống với những hối tiếc! **** Ở đoạn đầu verse thứ 2 của bài “Smile”, track số 3 của đĩa 4:44, Jay rap: “Far as draft picks, my name did not get called / Bet before I go I put a billion on the board / Hall of Fame Hov, I did it all without a pen / Y'all knew that was comin', I had to remind y'all again, huh?”
Bản năng sinh tồn ăn sâu trong máu của Jay. Vậy nên sau khi chuyển sang bộ môn âm nhạc, Jay cũng luôn có nhiều cách xoay sở để biến điểm yếu thành cơ hội. Khi mà không một hãng đĩa nào thèm ký hợp đồng với anh thì Jay đã ý thức việc tự thân vận động, lập ra Roc-A-Fella một hãng thu âm riêng. Bất chấp mọi rào cản và khó khăn trong những ngày đầu làm ăn “lương thiện”, bản chất một doanh nhân luôn thôi thúc anh vươn tới được thành công của ngày hôm nay. Tôi nghĩ thời kỳ đầu, Jay đã rất khôn khéo mượn vụ việc diss nhau với Nas - tay rapper nổi hơn anh lúc bấy giờ để tạo sóng suốt mấy năm liền. Tiếng tăm anh sau đó nổi như cồn. Kể cả với tiền sử theo băng nhóm, Jay cũng không dại dột để vụ việc leo thang như vụ ám sát của hai huyền thoại Tupac và Biggie. Lần Jay chạy show với cái tên nghe rất nguy hiểm “I Declare War”, mọi người đều bất ngờ trước sự làm hoà giữa hai tay rapper sừng sỏ Nas và Jay Z. Việc kết thúc mối thù đó không giảm uy tín của Jay hay Nas, mà ngược lại, các fan nhạc Hip Hop, sau kết cục bi thảm của cuộc chiến bờ Đông Tây trước đây, lại được thở phào nhẹ nhõm. Họ nhìn hai anh như những đại trượng phu. Rồi cả khi Jay đã có những tuyệt tác Vol.2 ... Hard Knock Life (1998) rồi đến The Blueprint (2001), anh vẫn nghĩ ra cách thông minh để moi tiền thiên hạ bằng lời tuyên bố nghỉ hưu sau đĩa The Black Album (2003) để tập trung vào các mảng kinh doanh. Chẳng mấy ai tin anh cả nhưng họ vẫn tò mò nghe Jay Z nói lời chia tay như thế nào. Từ một tay buôn mai thuý có sỏi, Jay giờ là sếp trùm của biết bao ngành nghề kinh doanh thông minh và sáng suốt của mình. Điều đáng nể là mọi thứ Jay làm đều mang lại những giá trị cốt lõi thực sự. Hãng đĩa Roc-A-Fella là bệ phóng cho bao nghệ sĩ như Beanie Sigel, Kanye West, Cam’Ron. Sản phẩm rượu champagne thương hiệu ‘Ace Of Spades’ mà Jay phát triển không chỉ khoác cái vỏ sang chảnh, nó còn là loại rượu quý có chất lượng đẳng cấp. Platform nghe nhạc online Tidal mà Jay đầu tư không đơn thuần bán đắt hơn với Spotify để khác biệt, bù lại nó hướng tới thị trường nghe nhạc coi trọng âm thanh chất lượng cao mà đối thủ không có được. Và với nhạc Rap của anh cũng vậy. Trong bài “Moment Of Clarity” ở đĩa The Black Album, Jay Z có màn tự phơi bày bản thân không giống ai: “I dumbed down for my audience to double my dollars / They criticized me for it, yet they all yell "holla" / If skills sold, truth be told, I'd probably be lyrically Talib Kweli / Truthfully I wanna rhyme like Common Sense / But I did 5 mill' – I ain't been rhyming like Common since (Whoo)”
Sau album Reasonable Doubt không đạt được doanh số như kỳ vọng dù thành công về mặt chất lượng, Jay quyết định chuyển từ thị trường ngách hướng tới người nghe số đông hơn sau đó. Ở đoạn lời trên, Jay tự nhận anh “làm lời ngu đi” để “tăng doanh thu” và nếu ai có chê bai thì họ cũng vẫn phải gào tên anh. Jay thừa hiểu nếu mà kỹ thuật rap bán ra tiền thì anh cũng sẽ ở đẳng cấp như Talib Kweli, và rằng anh thực lòng muốn sáng tác những vần thơ như tay rapper Common, nhưng do anh vẫn kiếm ngon ơ cả triệu đô nên anh không bận tâm thay đổi bản thân. Cái đỉnh của Jay ở đây là một mặt anh thừa nhận việc làm nhạc “đại trà” hơn, và rằng anh không dùng kỹ thuật được như Talib hay Common. Thế nhưng đọc lời rap ở trên mà phân tích kỹ mới thấy nó kỹ thuật không thua 2 anh rapper kia tẹo nào.
Đầu tiên là việc láy phụ âm “d” ở “dumbed down", "audience", "double", "dollars" nghe rất kêu. Tiếp theo là vần trong câu như “sold”, “told” rồi tới “probably”, “lyrically”, “Talib Kweli”, “truthfully”, rồi tới “rhyme like”, “5 mill’- I”, “rhyming like”. Phần vần cuối “Common Sense” với “Common since” vừa để lặp từ, vừa đa nghĩa vì Common Sense không những là nghệ danh cũ của rapper Common, mà ý Jay muốn nói “thực sự anh muốn gieo những vần thơ hay như một “lẽ thường tình” (“common sense”), nhưng vì anh vẫn kiếm bộn tiền từ nhạc đại trà, nên kể từ đó anh cũng không bận tâm để rap như Common nữa”. Cách rap của Jay vì thế chả khác gì “dìm mình xuống nhưng là để nâng bản thân lên”. Những người như tôi lại tự hỏi, ơ đấy là anh đã viết lời ngu đi rồi đấy, thế nếu Jay mà không quan tâm tới doanh thu nữa thì lời rap của anh còn chất tới mức nào? Đã thế cái thiên tài của Jay còn là anh không bao giờ viết lời ra giấy. Mọi ca từ đều được anh nghĩ ra và nhớ trong đầu, để khi anh đi vào buồng thu âm hay bước lên sân khấu, những lời hay ý đẹp đó cứ thế mà tuôn ra. Chính lẽ đó, Jay Z đã trở thành rapper đầu tiên được xưng danh ở Songwriter Hall Of Fame, và cho đến giờ anh luôn ở trong top 5 các rapper vĩ đại nhất mọi thời đại. Để đạt được hàng loạt thành công và trở thành một tỉ phú tự thân như hiện nay, Jay đã phải vượt qua bao khó khăn chông gai, đặc biệt từ những ngày đầu bỏ nghề ma tuý để làm người “lương thiện”. Đó cũng là điều khiến tôi có phần nào hiểu được động cơ tại sao Jay đã từng sôi máu cầm dao đâm ngay Lance "Un" Rivera trong buổi tiệc phát hành đĩa mới của Q-Tip với lý do album Vol. 3... Life And Times Of S. Carter của Jay bị leak trước ngày phát hành đến một tháng và Rivera là một trong những thủ phạm được đồn tiếp tay cho vụ việc. Nếu như Jay từng thẳng tay bắn ông anh vì trộm đồ trang sức mà anh sương máu kiếm được thì mồ hôi công sức của cả một album bị cướp mất hẳn phải khiến Jay điên tiết cỡ nào. Vụ việc đó khiến Jay suýt bị kết tội 15 năm tù. Đã phải tốn bao công sức và chi phí luật sư mới cứu được tương lai của anh. Thế nên đoạn lời trong bài “Kill Jay Z”: “Die Jay Z, this ain't back in the days / You don't need an alibi, JAY-Z”, Jay nhắc nhở lại bản thân, rằng việc tòm tem lừa dối Beyonce của anh lần này không giống những vụ việc hình sự trước đây. Anh không nên tìm cách bào chữa cho bản thân, không phải tìm những “bằng chứng ngoại phạm”. Thay vào đó, việc anh cần làm là đối mặt với vụ việc và cứu lấy cuộc hôn nhân này. Để sau này anh không phải sống với những hối tiếc! ***** Ở đầu bài “4:44”, track số 5 trong đĩa cùng tên, Jay rap: “Look, I apologize, often womanize / Took for my child to be born, see through a woman's eyes / Took for these natural twins to believe in miracles / Took me too long for this song, I don't deserve you”
Khi album 4:44 (2017) được phát hành, các fan nhạc Hip Hop đi hết từ ngạc nhiên này đến ngạc nhiên khác. Mọi người đều đã đoán già đoán non được vụ việc, nhất là qua những lời trách móc của Beyonce trong đĩa Lemonade trước đó. Nhưng mọi người đều không ngờ Jay không những thừa nhận sự thật này, anh còn nói lời xin lỗi công khai cùng những lời tự sự chân thành nhất. Chỉ khi làm cha, Jay mới hiểu được nỗi đau của người vợ khi bị chồng mình cắm sừng. Những ca từ trong bài cùng tên “4:44” có lẽ là những phần lời ý nghĩa nhất mà tôi từng nghe từ Jay Z. “Not meant to cry and die alone in these mansions / Or sleep with our back turned / We supposed to vacay 'til our backs burn / We're supposed to laugh 'til our heart stops / And then meet in a space where the dark stop / And let love light the way” Được coi là cặp đôi trời sinh trai tài gái sắc, Jay đau buồn nhìn lại quãng thời gian hai vợ chồng phải khóc vì những gì anh đã làm. Hai người như hai kẻ xa lạ, nằm quay lưng lại với nhau, trong khi đáng nhẽ họ có thể cùng nhau đi du lịch cho đến khi nắng cháy hết lưng, cười đến không thở được, và rồi đoàn tụ lại trong bóng tối, chỉ để tình yêu chiếu sáng dẫn đường và chỉ lối. Những ca từ lãng mạn này thật sự hiếm thấy trong lời của nhạc Rap nói chung. Và rồi có mấy ai trong số những rapper, những người luôn tự hào về thành tích bất hảo, về sự bất cần của mình, lại dám thú nhận họ đã khóc, đã hứa, đã lo sợ mất đi người bạn đời của mình, như Jay Z đã bộc lộ trong bản tình ca đẹp nhất sự nghiệp của anh? “I promised, I cried, I couldn't hold / I suck at love, I think I need a do-over / I will be emotionally available if I invited you over / I stew over; "What if—" / “You over my shit?" Có thể Jay Z từng cáu mà chĩa súng bắn bị thương ông anh, từng điên máu mà cầm dao xiên kẻ tung bản lậu cả album chưa phát hành của anh. Nhưng anh cũng từng bỏ tiền túi trả phần lớn phí luật sư để giảm tội cho Meek Mill, từng viết thư tay cho toà án để xin ân xá cho người bạn chí cốt Emory Jones, từng xoá khoản nợ 12 triệu của DMX với Def Jam để X đi sang với Columbia Records, từng cùng Beyonce âm thầm trả tiền tại ngoại cho những người bị bắt trong vụ biểu tình bạo động tại Ferguson sau cái chết do cảnh sát gây ra với Michael Brown. Vì thế việc Jay gạt bỏ đi cái tôi, “kill Jay Z”, giết đi nhân cách đó, để làm một con người mới có trách nhiệm với gia đình con cái hơn cũng là lối suy nghĩ đúng đắn mà JAY-Z vẫn luôn tâm niệm để làm. Tôi nghĩ rốt cuộc anh cũng chỉ muốn sống một cuộc sống không phải hối tiếc. Nhìn quanh xem, có rapper nào kiếm được cô vợ hot như Beyonce đâu!
Hẹn gặp lại! Kunt